خیام نیشابوری و خواجه عبدالله انصاری
زندگینامه خواجه عبدالله انصاری
شیخ‌الاسلام ابواسماعیل عبدالله بن ابی‌منصور محمد (متولد 396 ه. ق./ 385 ه. ش. / 1006 م. وفات 481 ه. ق./ 467 ه.ش. / 1088 م.) معروف به «پیر هرات» و «پیر انصار» و «خواجه عبدالله انصاری» و «انصاری هروی»، دانشمند و عارفی بزرگ بود.
او از اعقاب ابوایوب انصاری می باشد که صحابه ی پیامبر بود. مادرش از مردم بلخ بود و عبدالله خود در هرات به دنیا آمد و از کودکی زبانی گویا و طبعی توانا داشت آن گونه که شعر فارسی و عربی را خوب می‌سرود و در جوانی در علوم ادبی و دینی و حفظ اشعار عرب شهره بود و به طور ویژه در حدیث قوی بود و امالی بسیار داشت و در فقه روش امام حنبل را پیروی می نمود.
خواجه عبدالله انصاری در تصوف از استادان زیادی آموزش گرفت و دو بار به دیدار شیخ ابوالحسن خرقانی رفت و این دیدارها تاثیر فراوانی در روحیات و منش وی داشته است. محل زندگی خواجه عبدالله انصاری بیشتر در هرات بود و در آن جا تا پایان زندگی به آموزش و ارشاد اشتغال داشت.
خواجه عبدالله انصاری شعر می‌سرود و مناجات خواجه عبدالله انصاری به نام بود ولیکن همانطور که گفته شد بیشتر شهرت وی برای رسالات و کتب مشهوری است که تألیف نموده است و از آن جمله می توان ترجمه ی املا طبقات‌الصوفیه? سلمی به لهجه هروی و تفسیر قرآن که اساس کار میبدی در تألیف کشف الاسرار قرار گرفته است.
از رسایل منثور او که به نثر مسجع نوشته مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری، نصایح، زادالعارفین، کنزالسالکین، محبت‌نامه، قلندرنامه، هفت‌حصار، رساله ی دل و جان، رساله واردات و الهی‌نامه را می‌توان نام برد.
زندگینامه خیام نیشابوری
عمر خیام نیشابوری در قرن 5 هجری در شهر نیشابور پا به هستی نهاد. فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری تعلیم یافت، حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را نیز آموخت. بعضی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی آموخته است.
خیام نیشابوری در حدود 449 تحت حمایت و پشتیبانی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی درباره ی معادله های درجه ی سوم به زبان عربی نوشت تحت عنوان "رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله" و چون با نظام‌الملک طوسی رابطه ای خوب داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم نمود. بعد از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رهسپار می شود تا سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را عهده دار گردد. خیام نیشابوری 18 سال در آن جا اقامت می گزیند. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال ها (حدود 458) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می نماید. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه معروف است، ولی بعد از مرگ ملک‌شاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می نمود هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. در همین سال‌ها (456) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را تحت عنوان "رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس" را می نگارد و در آن خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها را بسط می‌دهد. همچنین بیان می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان کرده است. پس از فوت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام نیشابوری مورد کم لطفی قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع گردید پس از سال 479 اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب گشته بود، ترک نمود. احتمالا در آن‌جا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را به نگارش درآورد. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالا در همین سال ها به رشته تحریر درآمده است. غلامحسین مراقبی گفته است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر انتخاب نکرد.
مرگ خیام را در بین سال‌های 517-520 هجری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره نویسان نیز وفات وی را 516 نگاشته اند، ولی بعد از بررسی های لازم معلوم گشته که تاریخ وفات او سال 517 بوده است. مقبره خیام نیشابوری هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته است.