احمد شاملو و خیام نیشابوری
احمد شاملو و ازدواج با آیدا سرکیسیان
آیدا سرکیسیان یا آیدا شاملو با نام واقعی "ریتا آتانث سرکیسیان" آخرین همسر احمد شاملو می باشد و در اشعار شاملو، به ویژه در دو دفتر آیدا، درخت و خنجر و خاطره و آیدا در آینه به عنوان معشوقه ی اشعار شاعر، جلوه‌ای ویژه دارد. شاملو درباره تأثیر فراوان آیدا بر زندگی شخصی خود به مجله فردوسی گفت: "هر چه می‌نویسم به خاطر اوست و به خاطر او... من با آیدا آن انسانی را که هرگز در زندگی خود پیدا نکرده بودم پیدا کردم"
احمد شاملو در 14 فروردین ماه 1341 با آیدا سرکیسیان آشنا می گردد. در این سالیان شاملو در توفیق کامل آفرینش هنری به سر می‌برد و بعد از این آشنایی دوره جدیدی از فعالیت‌های ادبی شاملو آغاز می گردد.
آیدا و شاملو در فروردین ماه 1343 ازدواج می‌کنند و در ده شیرگاه (مازندران) اقامت می‌گزینند و تا آخرین روز های زندگی در کنار او زندگی میکند. در همین سال دو مجموعه از اشعار شاملو به نام‌های آیدا در آینه و لحظه‌ها و همیشه را منتشر می گردد و سال بعد نیز مجموعه ایدیگر از اشعار شاملو تحت عنوان آیدا، درخت و خنجر و خاطره! منتشر می شود و در ضمن برای بار سوم کار تحقیق و گردآوری کتاب کوچه آغاز می گردد.
در سال 1346 احمد شاملو سردبیری قسمت ادبی و فرهنگی هفته‌نامه خوشه را به عهده می‌گیرد. همکاری او با نشریه خوشه تا 1348 که نشریه به دستور ساواک تعطیل می گردد، ادامه دارد. در این سال احمد شاملو عضو کانون نویسندگان ایران می شود. در سال 1347 او کار روی غزلیات حافظ و تاریخ دوره حافظ را آغاز میکند. نتیجه این مطالعات بعدها به انتشار دیوان جنجالی حافظ به روایت او می انجامد.
در اسفند 1350 شاملو مادر خود را نیز از دست می‌دهد. در همین سال احمد شاملو به فرهنگستان زبان ایران برای تحقیق و تدوینِ کتاب کوچه، دعوت می گردد و به مدت 3 سال در فرهنگستان باقی می ماند.
دستاوردهای خیام نیشابوری
1- ریاضیات:
س. ا. کانسوا بیان داشته است که : «در تاریخ ریاضی سده‌های 11 و 12 و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده‌ای داشته‌است.»
قبل از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت مرجع دست اول در بین ریاضی دانان اروپایی سده 19 میلادی مورد استفاده نبوده است، می‌توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی‌ترین کتابی که از خیام نیشابوری نامی به میان آورده و نویسنده آن هم دوره خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف «چهار مقاله» است؛ اما او خیام نیشابوری را در ردیف منجمین یاد میکند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان قرون وسطی چنین می‌نویسد:
خیام اول فردی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین آوری از این معادلات آورده است، و در حل تمام صورت های معادلات درجه سوم منظماً تحقیق نموده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی می باشد، و این رساله یکی از بزرگ ترین آثار قرون وسطائی و احتمالا برجسته‌ترین آنها در این علم می باشد.
او اولین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش تر از یک پاسخ باشد و یا این که اصلا جوابی نداشته باشند.
یکی دیگر از آثار ریاضی خیام "رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس" است. او در این کتاب اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درمورد قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه ی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات نمود. به نظر می‌رسد که فقط نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانه لایدن در هلند قرار دارد.
2- مثلث خیام ، پاسکال:
بسیاری اعتقاد دارند که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشته اند و اعتقاد دارند که دو جمله ای نیوتون را باید دوجمله ای خیام نام نهاد بد نیست اندکی در این باره دقت کنیم.
همه کسانی که با جبر مقدماتی آشنایی دارند ،"دستور نیوتن" را درباره بسط دوجمله ای می شناسند. این دستور برای چند حالت ویژه (وقتی n عددی درست و مثبت باشد) چنین می باشد:
(a+b)^0 = 1 (1)
(a+b)^1 = a+b (1,1)
(a+b)^2 = a^2+2ab+b^2 (1,2,1)
(a+b)^3 = a^3+3a^2b+3ab^2+b^3 (1,3,3,1)
(a+b)^4 = a^4+4a^3b^2+6a^2b^2+4a^2b^3+b^4 (1,4,6,4,1)
.
.
.
اعداد داخل پرانتز ها ، بیانگر ضریب های عددی جمله ها در بسط دوجمله ای می باشد.
بلیز پاسکال (Blaise Pascal) فیلسوف و ریاضی دان فرانسوی که کم و بیش با نیوتون هم زمان بود، برای تنظیم ضریب های بسط دوجمله ای، مثلثی درست کرد که امروز به "مثلث حسابی پاسکال" مشهور گشته است. طرح این مثلث برای اولین بار در سال 1665 میلادی در "رساله مربوط به مثلث حسابی" چاپ گشت.مثلث مربور چنین است:
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
1 6 15 20 15 6 1
دراین مثلث از سطر سوم به بعد هر عددبرابر با مجموع اعداد بالا و سمت چپ آن در سطر قبل است و بنابراین می توان آن را تا هر جا که لازم هست ادامه داد. هرسطر این مثلث ضریب های بسط دوجمله ای را در یکی از حالت ها بدست می دهد به طوری که n همان شماره سطر باشد.
در سال 1948 میلادی، پاول لیوکی آلمانی، تاریخ دان ریاضیات، وجود دستور نیوتن را برای توان های طبیعی، دز کتاب "مفتاح الحساب" (1427 میلادی) غیاث الدین جمشید کاشانی کشف نمود. بعدها س.آ.احمدوف، مورخ ریاضیات و اهل تاشکند، دستور نیوتون وقانون تشکیل ضریب های بسط دوجمله ای را، در یکی از رساله های نصر الدین توسی، ریاضی دان بزرگ سده 13 میلادی ،کشف نمود (این رساله توسی درباره محاسبه بحث میکند). چه جمشید کاشانی وچه نصرالدین توسی ،این اصل را ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.
همچنین براساس آگاهی هایی که داریم حکیم عمر خیام رساله ای داشته که خود رساله تاکنون پیدا نگشته اما از نام آن "درستی شیوه های هندی در جذر و کعب " اطلاع داریم ،که در آن به بسط قوانین هندی درباره ریشه دوم و سوم ،برای هر ریشه دلخواه پرداخته است.لذا خیام از "دستور نیوتن" اطلاع داشته است.
3- ستاره‌شناسی:
یکی از مهم ترین کارهای خیام نیشابوری را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوران سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (426-590 هجری قمری) بود، دانست. خیام نیشابوری با این هدف مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه نمود. اصلاح در 25 فروردین 458 هجری خورشیدی (3 رمضان 471 هجری قمری) انجام گشت.
خیام نیشابوری در جایگاه ریاضیدان و ستاره‌شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آنها "رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله" می باشد که در آن از جبر عمدتا هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده میکند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می نماید و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل می باشند. برگن معتقد است که «هر کس که ترجمه ی انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر را بخواند استدلالات خیام را بسیار روشن می یابد و نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد.» مسلم است که خیام در رساله هایش از وجود جواب های منفی و موهومی در معادلات اطلاعی نداشته است و جواب صفر را نیز در نظر نمی‌گرفته است.
4- موسیقی:
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز مشغول بوده است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مساله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده? بالارونده، و یک چهارم پرده را تشریح می کند.
5- ادبیات
خیام نیشابوری زندگی خود را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند
کهن ترین کتابی که در آن از خیام نیشابوری شاعر یادی گشته است، کتاب "خریدة القصر" از عمادالدین کاتب اصفهانی می باشد. این کتاب به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته گشته است. کتاب دیگر "مرصادالعباد" نجم‌الدین رازی می باشد. این کتاب حدود 100 سال پس از مرگ خیام نیشابوری در 620 قمری تصنیف شده است نجم‌الدین صوفی متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفر آمیزش دریغ نکرده است. کتاب‌های کهن (پیش از قرن 9) که اشعار خیام نیشابوری در آن ها آمده است و مورد استفاده مصححان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا (658 ق)، تاریخ گزیده? حمدالله مستوفی (730 ق)، نزهة المجالس (731 ق)، مونس الاحرار (741 ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانه? مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال 750 قمری کتابت گردیده است و همچنین مجموعه ای تذکره مانند که قاسم غنی در کتابخانه? شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخابت اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام را نیز دارا می باشد.
زبان خیام نیشابوری در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور می باشد و در شعر پیرو کسی نمی باشد. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده است بلکه به واسطه ی داشتن استعداد شاعری نکته بینی های فلسفی خود را در قالب شعر بیان نموده است.